7. İNSANIN HAKİKATİ: NEFSİ NATIKA ve MERTEBELERİ

İnsanın nefsi onun hakikatidir ve özüdür. Nefsinin taşıdığı vasıflar ve ahlak şahsiyetini ve hüviyetini oluşturur. Allah “Nefse ve onu düzenleyene yemin ederim ki” (Şems/7) buyurarak kendisini, düzenlemesini ve nefsi aynı yemin içine alarak onun ne denli önemli bir hakikat olduğunu vurgulamıştır. Hakk’ın ilmi düzenlemesi olan ayan-ı sabitelerimizdeki ilmi hakikatlerin yaşanması için nefsi natıkayı insana armağan ve emanet etmiştir. “Nefsi tesviye edip (düzenleyip) ona ruhumdan üflediğim (nefha) zaman” (Sad/72) ayeti ile nefs Hakk’ın ruhu ile şereflenmiştir. İşte insan nefsini mükerrem kılan bu ruhtur.

Ruh ise Allah’ın sıfatlarını ve isimlerini nefste açığa çıkacak şekilde düzenlenmesidir. Yani nefs Allah’ın Zatının sıfatlarının ve isimlerinin tecelli mahallidir. Senden açığa çıkan her oluşum nefsindeki bu tecelliler kanalıyladır. Kısaca nefsi “Rab tecellisi” kapsamına almaktır. Ruhul Azam ile nefs; Allah’ın Zatı sıfatlarının mazharı olmaktadır. Zati sıfatlar ise (Vücud, Kıdem, Beka, Vahdaniyet, Kaim bi nefsihi ve Muhalefet lil havadis) tır.

Ruhul kudus ile nefs sübuti sıfatların mazharı olmaktadır. Sübuti sıfatlar ise hayat, ilim, irade, kudret, sem, basar, kelam sıfatlarıdır. İlahi isimler bu sıfatların açığa çıkmasının özellikleridir.

Nefs bu sıfatlar ve isimlerin tecellilerini yansıttığı için Hakk “Ben Ademi kendi suretimde yarattım” ve “Ben Ademi Rahman suretinde yarattım” buyurmuştur. Kendi suretimde derken Zatı sıfatlarını, Rahman suretinde derken, sübuti sıfat ve isimlerine mazhar kıldım buyurmaktadır. İnsanı Hakk indinde değerli ve kerim kılan bu özellikleridir. “İnsan Benim sırrımdır, Ben insanın sırrıyım” buyurduğu hakikattir.

Her insan nefs mertebesinin ahlakına ve vasıflarını taşıdığından, her insanın Allah’ın isim ve sıfatlarını temsil etme oranı ve derecesi farklıdır. İşte bu nedenle Allah Kur’anda nefs mertebelerini belirtmiştir. İnsan-ı Kamil olma yolunu bu sıfat ve isimleri en kamil şekilde temsil etmeye bağlamıştır. “Ademe bütün isimleri öğretti (talim etti)” (Bakara/31) ayetinde her nefsin ilahi isimleri en kamil şekilde temsil edebileceğini ifade etmiştir. “Her doğan çocuk İslam fıtratında doğar” hadisi ile irfan yolu her insana açık tutulmuştur. Bu nedenle nefs tezkiyesi ve terbiyesi ile mücahedesi teşvik edilmiş ve Kur’an ile övülmüştür.

Nefsi natıka ile ilgili ayrıntılı bilgi aşağıda verilmiştir:

Nefs kelimesi bir şeyin zatı, kendisi, öz varlığı manalarına gelmektedir. Nefs-i natıka insan nefsi için isim terkibi olarak verilen isimdir. Nefs-i natıka bir hakikat olup, sıfatlarının değişmesi ve bulunduğu mertebeleri temsil edecek surette nefs, ruh, kalp, akıl, sır, hafi, ahfa isimlerini alır. Nefsi natıka bir ve vahid olup sıfatlarının değişmesi ile aldığı isimler değişir. Bu sıfatlar nefs mertebelerinde açıklanmıştır.

Nefs-i Natıka’nın tarifi şöyledir: “En nefsün natıkatün kaimûn bizatihi, la eyne, nurun min envarillahi teala minellahi meşrikuha ve magribuha”

Nefs-i natıka Allah’ın Nur’larından bir nurdur. Zatıyla kaimdir, mekanı yoktur. Allah’tan geldi, Allah’a gidecektir.

Nefs-i natıka Allah’û Tealanın Zat’ının, muhabbetinin, nurunun, gölgesinin mazharıdır. Nefis mukaddem ve ezelidir. Allah’ın Zatına mahsus sıfatların mazharıdır.

Allahû Tealanın Zatına has sıfatları altı tanedir:

İşte kısaca belirttiğimiz bu altı sıfatın mazharıdır. Mazharı demek, bu sıfatlar nefsi natıkada da vardır demektir. Ancak bilkülliye mazharı demek değildir, bu sıfatların zıllı yani gölgesi mesabesindedir. Tam mazharı değil, tecelli anında ve tecelli oranında, nispetinde belki kısmen aynısıdır. Bireysel nefsi natıka tüm tecelliyi kaldıramaz. Tecelli oranında hakikatini idrakte elde ettiklerini kullanır, bu vasıta ile bu 6 sıfatı idrak yolunda yol alır.

Gölge sahibinin varlığı ile gölgenin varlığı arasında nasıl büyük fark var ise ve gölge, gölge sahibi ile varlığını devam ettiriyorsa, nefisde varlığını, Mutlak Zat olan Allah’ın varlığı ile devam ettirir. İlahi Zat’ın Varlığının sonu yok ve ebedi olduğuna göre, nefisde tecelli gölgesi olarak varlığını devam ettirir. Gölge, sahibinin aynısı değildir, sahibinden başkasıda değildir. Nefisde Hakk’ın varlığının aynı değil fakat gayrısıda değildir. Ciddi ve dikkatli düşünmelidir. HÜVEL HAKK değildir, fakat bihasebis sıfat, MİNEL HAKK ve MEAL HAKK’dır. Nefsi natıka aynı zamanda Kur’an’ın sırrı makamıdır.

İnsanın hakikati olan nefsi natıka, taayyün mertebelerinden geçerek, bir süreç içerisinde şehadet ve kesafet aleminde ortaya çıkar. İnsanın zatını temsil eden nefsin bu varoluşu nüzul (iniş) diye ifade edilir. Nüzul, nefsin sadece kesafet (madde) ve şehadet aleminde ortaya çıkması değil, aynı zamanda mücerretlik ve ezeli zati ilim aleminde bilmiş olduğu şeylerin örtülmesi anlamınada gelmektedir. Başka bir ifadeyle nüzul, madde ve çokluğun insan ile Zati İlminin arasına girmesi demektir. Bundan dolayı çokluk (kesret) alemi karanlık, zulmet, cehalet içinde kalması nasıl bir vetirede (süreçte) gerçekleşiyorsa, bu bilgiyede ulaşması da aynı şekilde bir süreçte gerçekleşir. Bu ilim süreci tasavvufta irfan yolu yani seyr-i süluktur. Bu ikinci süreç, örtülen ezeli ilmin birincinin mukabili olarak “uruç” (yükseliş) diye isimlendirilir. Bu süreçte nefis, madde ve kesafet (şehadet) alemine ulaştığı iniş yolunu takip ederek, ilk ezeli ilim mertebesindeki hakikatine ulaşmaya çalışır. Bu yol, kitabımızında konusu olan tasavvufta irfan yoludur. 

Nefsin kemale erdirilmesi ve tasavvuf ehlinin tespit ettikleri Kur’an ve Sünnet yöntemleri ile, örtülmüş olan nefsin hakikatinin, madde aleminin kirlerinden arındırılması, nefsin tezkiye edilmesi, nefs ile ilahi ilmin arasındaki münasebetin bilfiil hale getirilmesinin yegane yoludur. Süreç kemale erdiğinde artık insan ile Hakk arasındaki münasebet bilkuvvelikten bilfiil hale gelir. Yani seyri süluk ile nefsin, dünya hayatında var olmadan önceki haline döndüğü ve nüzul arasında geçirdiği başkalaşma ve değişimleri asli haline yani nefsin hakikatine dönüştürerek Zat-ı Mutlak’ın özelliklerini kazandığı sürecin adıdır. Her mevcudda Hakk ile ilişkisini ve Hakk’ı bilmesini mümkün kılacak bir yön vardır. Her mevcudun Rabb-ı hassı mevcudun Hakk ve alem ile ilişkisini sağlar, tevhid eder. Bu da nefsler halk edildiğinde “Ben sizin Rabbınız değilmiyim?” hitabına “Evet Rabbımızsın” cevaplarına her bireyin kendi nefsinin şahid tutulma gerçeğidir. Bu da tevhidin gereğidir.

Ehlullah, tevhidi insanın zuhura çıkmadan önceki haline dönmesi, yani nefsin ezeli hakikatine, ezeli ilimdeki hakiki haline dönmesi ve bu suretle Hakkı bilmesidir diye ifade etmişlerdir. Bu nedenle “Men Arefe nefsehu, fekad arefe Rabbehu” (Nefsini bilen Rabbını bilir) hadisi şerifi söylenmiş ve Zat-ı Mutlak’ı anlamamız için yol açılmıştır.

İnsanın iki yönü vardır. Birincisi, beşeri ve maddi yönü; ikinci yönü nefsine ilham edilen bilgilerle yaşamını sürdürdüğü ilahi yönüdür. Bu yönü ehlullah, insani kamil görüşü ile açıklamış ve HÜVE HÜVE diye isimlendirmiştir. Bu ilahi yön ile insan, Allah’ın emanetini kabul ehliyetini kazanır ve insanı kamil haline gelir. İnsanın bu ilahi yönü, onun Hakk’ın ilmindeki sabit hakikati, onun Hakk’ın ilminde ezeli ve ebedi olarak bir tek süreçte bilinmesinin suretidir.

Tasavvuf ehli, nefsin bir cevher olduğunda görüş birliğindedirler, mevcudiyetinin bilinmesinin güç olmadığını ancak mahiyetinin bilinmesinin güç olduğunu ifade etmişlerdir. Beşeri birimsel nefs, herkesin ”ben” diye işaret ettiği şeydir. Bu insan için en açık şeydir ve ispatıda kesin bir delile ihtiyaç duymaz; çünkü bunun bilinmesi fıtridir. Nefsin ilahi yönünün, yani nefsin hakikatinin mahiyetinin bilinmesi güç olan yönüdür. Ehlullah nefsin hakikatinin, Allah’ın Nur’undan ve Kur’an’ın sırrı makamından olduğunu ifade etmişlerdir. Bunun mahiyetinin anlaşılıp, idrak edilmesi tasavvufi irfan yolu ile nefs mertebelerini irfan ile anlayıp, bunları yaşayarak yakîn olarak idrak edilmesi ile anlaşılır. Yinede tam mahiyetine ulaşılamaz. Zira nefsi natıka Allah’ın nurundandır. Bugünkü bilgilerimizle nurun hakikatini bilmek imkansızdır. İbnül Arabi, nefsin külliliğinin hakikati cihetinden söz konusu olduğunu ifade etmiştir. Nefsin külliliği asli ve gerçek haline dönmesi ve ulaşması demektir. Konevi bu süreci şöyle anlatır: Nefis tümeller ile birleşerek mertebe mertebe yükselir, her yükselişten bir istidat, nur ve basiret elde eder. Böylece Akl-ı Evvel’e ulaşır. Akl-ı evvel ile birleşerek İlahi hüviyeti müşahedeyi sağlayan istidat kazanır. İbnül Arabi’de, insanın vücud ve taayyün mertebelerini bilebilmesi için, söz konusu mertebelere girmesi gerektiğinden, bunu yaparkende terkibinin bilinmesinden, kendi ifadesiyle “tahlil miracı” ndan söz eder. Çünkü her mertebe, mertebeye giren kimseden nefsine münasip şeyi talep eder. Yani nefis birlik (vahdet) ve Zat aleminden, çokluk (kesret) ve madde (kesafet) alemine inerken nefsine eklenen özelikleri terakki ve uruç ederken tek tek anlar, idrak eder; gerekeni alır, gerekmeyeni bırakır. Bu alıp bırakma ise, inişte (nüzul) uğradığı mertebelerin, çıkışta (uruç) nefsine verdiklerini alması ve talep etmesiyle gerçekleşir.

Bu durumda Zat ve birlikten (vahdetten) çokluk (kesret) ve şehadet alemine inerken oluşan bilgisizlik ve karanlık; uruç sırasında Zati İlahi nur sayesinde ilim ve aydınlanma ile, karanlıktan (zulmet ve cehalet) birlik ve zat alemine doğru yükselerek tevhide ulaşır. Böylece nefs, miraç sayesinde ilahi hüviyetini ve eşyanın bütün hakikatlerini müşahede edeceği şeyler ile arasındaki engeller (perdeler) kalkarak, aynı hükme sahip olmalarını temin eden münasebet sağlanır. Ancak Hz. Peygamber (sav) ın buyurduğu gibi “Künhü Zatını idrak edemedik” diyerek aczimizi ve fakrımızı da itiraf etmeliyiz.

Nefsin birlik, tevhid hakikatini idrak hali, ilahi tecelliyi kabul istidadı kazandığı haldir. Nefsin çokluk (kesret) hali, niyet düzeyinde, niyetinin farklı ilgilere dağılması, ilahi tecelli karşısındaki konumu, ilahi isimlere muhatap olması anlamına gelir. Bütün mevcudların vechini (zatını) birleştiren, tevhid eden, mevcudlara varlıklarını hibe eden “genel vücud tecellisi” olan “tecelli-i vahid” dir. Bu mevcudlara “varlık, vücud nuru” vermesidir. Bilki “Kur’an Cemi esma ve sıfatı cami Zat” olduğundan nefislerin hakikatine Kur’an vaz edilmiş ve mevcudların hakikatlerine sunulan bu İlmi Zatı temsil eden Kur’andan, ayan-ı sabitlerin istidatlarına göre aldıkları bölümler, onların Kur’andan temsil ettikleri bölümleri şehadet aleminde zuhura çıkarmışlardır. Bu “KÜN” (ol) emri ile tecelli-i vahid ile sağlanmıştır. “Kün” emri aynı zamanda “genel vücud tecellisini” temsil eden kelamdır. İbnül Arabi Şeceretül Kevn eserinde “KÜN” emri ile zuhura çıkan istidatları açıklamaktadır. Ortaya çıkan istidatlarda ayan-ı sabitelerin Kur’andan (İlmi Zatın temsili, tafsili) aldığı özellikleri, yönleri dolayısıyla ilahi isimlerinden aldıkları yetenekleri doğrultusunda zuhura çıkaracaklardır. Her mevcudun Rabbı hass-ı olan ilahi isim doğrultusunda Kur’anı fiile ve zuhura çıkaracaktır. Buna bir delilde “Ben sizin Rabbınız değilmiyim?” sorusuna tüm nefisler şahid tutularak “Evet Rabbımızsın” cevapları tâ elestte, zuhura çıkmadan önce verilmesidir. Peygamber Efendimiz (sav) “Her doğan çocuk İslam fıtratında doğar…” buyurarak bu gerçeği başka bir yönüyle açıklamıştır. Nefsi natıkanın Kur’an sırrından olmasıda bu gerçeği yansıtmaktadır. Kur’an sırrı makamını temsil eden Zati Nefsi, alemleride fiili Kur’an olarak zuhura çıkarmıştır. Alemlerin içindeki her mevcutta bu yönüyle Kur’an’ın sırrındandır. Önemli olan Kur’an’ın nerelerini, hangi bölümlerini temsil ettiğimizdir. Nefsimizin içinde olduğu durumda, ahlak düzeyide Kur’andan temsil ettiğimiz yönü belirlemektedir. Bu açıdan bakıldığında, “Nefsini bilen Rabbını bilir” hadisi şerifi her an gelişmesi ve bilinmesi gereken Kur’an bilgisini bize sunmaktadır. Çünkü nefis, her an terakkide, gelişmede ve ahlaken yücelmede olmalıdır. Bu ise yüce Peygamber (sav) “Beşikten mezara kadar ilim öğreniniz” ve “İki günü eşit olan ziyandadır” buyurarak nefsimizin gelişmesi için her an nefs terbiye ve tezkiyesi yolunda olmamız gerektiğini vurgulamaktadır. Bu yol, her an nefsimizi bilmemizi, dolayısıyla Rabbimizi bilmemizi, O’na arif oluşumuzu arttıracak bir yoldur. Buda Kur’an ve Sünnet yolundan geçmektedir. İrfan yolcusu, süluk yöntemiyle, nefsindeki tefrika (çokluk) halindeki ilgilerini tevhid ederek birliğe dönüştürerek ilahi ilimdeki bilgileri almak için istidat kazanır.

Tasavvufta bunu anlatmak için ayna misali örnek gösterilir. Nefs, ayna mesabesinde olup, kesretle ilgisi oranında buğulanır, kirlenir, paslanır. Tevhide, Hakka yöneldikçe ayna parlatılır, cilalanır. Seyri süluk ile Tevhid özelliğini tekrar kazanan ayna, Hakkın karşısında bulunur. Artık ilahi tecelliler ve ilimler aynanın temizliğine veya hiçbir şekilde kirlenmeyen ezeli istidadına göre nefsine yansır. Nefs aynası parlatılarak ilahi tecelliyi kabul ve idrak edecek hale geldiği gibi, bütün alem için bir ayna veya alem aynası için cila mesabesindeki insan-ı kamil sayesinde alem Hakkın tecellisini kabul edebilir. Alemlerdeki ayna, insan-ı kamil-Hakikat-i Muhammedi’dir. Mutlak Birliği, ilahi Zatı yansıtır.

         Her iki cihanda her şey Hakk ile kaim
         Mirat-ı Muhammedden Allah görünür daim

 dizeleri bu irfaniyeti anlatmaktadır.

Nefs aynasının parlatılıp cilalanması, mevcutların çokluğunun ilahi birliğe, tevhide kavuşması, birliğin (vahdetin), çokluğa (kesret) egemen olması, özellikle nefsin, vahdetin aynı kesret, Kesretin aynı vahdet olduğu “Muhammedi Şuhud” mertebesine ulaşması sayesinde gerçekleşir.

Cüneyd-i Bağdadi Hazretleri, nefsin gerçek tevhide ulaşmasını tasvir ederken şöyle der: “Kendin ile şahidinden gaip olmayasın, şahidinde senin ile senden gaip olmaya… Böylece olmadan önce olduğun gibi olursun. Ardından kendi ferdaniyetinle tevahhud edersin; vahdaniyetin sayesinde teyit edilmiş olursun.”

Arifler nefsi şöyle tarif ettiler:

- Nefs ancak o şeyin zatıdır.

- Nefs mertebesi, cisim mertebesinden daha yücedir.

- Bir nefski, bizzat alemin ilmi ile doludur.

- Bütün mevcudatın baskısına sahip bulunan ilahi nur için “nefsi külli” tabiri kullanılır.

- Akl-ı kül ile nefsi küllin birleşmesinden bu alemler meydana gelmiştir.

- Akl-ı küllin sembolü Âdem, nefsi küllün sembolü Havva’dır.

- Allah-ü Teala Resulullah efendimizi kendi zatından halketti, nefsinide kendi nefsinden halketti.

- Âdem (as) min nefsini, Resulullah (sav) efendimizin nefsinden bir suret olarak halketti.

- Adem’in zatı ise Rububiyet zatından meydana getirilmiştir.

- Allah’ın Zatı kendi nefsinden ibarettir. Öyleki Yüce Allah Onunla vardır. Zira O nefsi ile kaimdir (kaimi bi nefsihi)

- Nefisden murat varlıktır, vücuttur. Kendi varlığı ve zuhuru olan alemin varlığı

- Nefs uçsuz bucaksız bir şeydir, bütünüyle kozmozdur. Çünkü onun kopyasıdır. Alemde bulunan her şey nefste mevcuttur; aynı şekilde nefste bulunan her şeyde alemde mevcuttur. Şu halde nefsinin efendisi olan tüm alemin efendisi olmuştur. Keza nefsinin kölesi olan tüm alemin kölesi olmuştur.

- Nefs-i külli insanı kamilin nefsidir. Diğer insanların nefisleri ise cüzi nefislerdir.

Suret-i insaniye ve hakikati insaniye odur ki, Peygamber Efendimiz o suretin ve hakikatin ruhu ve nefsi natıkasıdır. Nefsi natıka, ayan-ı sabitenin zuhura kabiliyetli ve varlığındaki istidatları açığa çıkarabilecek fonksiyonları taşıyan cevherdir. Ayan-ı sabitenin zuhurlanmış suretidir. Nefsi natıka, ayan-ı sabitedeki istidat ve kabiliyetleri zuhura çıkarma kabiliyetindeki Allah’ın tecelli mahallidir. Ayan-ı sabite ise, insanın ve mevcudların Allah’ın ezeli ilmindeki hakikatini temsil eder. Tüm ayan-ı sabiteler “İlmi Zat” mertebesinde ilim olarak mevcuttur. Zuhura çıkmamışlardır. İnsandaki nefsi natıka, ayan-ı sabitelerdeki istidat ve kabiliyetleri zuhura çıkarmak için insana hibe edilmiştir. “Kur’an, Allah’ın tüm esma ve sıfatlarını cami” ilahi Zatı temsil etmektedir. Kur’an Allah’ın Zati ilmini taşıyan kelamdır. Bu nedenle insanın hakikatini oluşturan ayan-ı sabite Kur’andan teşekkül etmiştir. Kur’anın sırrını taşımaktadır. Nefsi natıkayada bu özelliklerin yansıması dolayısıyla, nefsi natıka Kur’anı zuhura çıkarma gücünü ve kabiliyetini taşır. Peygamber Efendimiz (sav) bu özellikleri belirten hadislerinde: “Benim mucizem Kur’andır” buyurarak kendi nefsi natıkasının Kur’andan ibaret olduğunu ifade etmektedir. Aynı zamanda “Her doğan çocuk İslam fıtratında doğar” buyurarak bu vasıf ve özelliklerin tüm insanlığa ait olduğunu vurgulamıştır.

Kişinin her zuhura çıkarttığı fiil Kur’andır, Kur’andandır. Ancak kişiye düşen görev Kur’andan temsil ettiği yeri tespit edip, bu özelliklerini değiştirip geliştirmek ve Kur’anı natık ve yaşayan Kur’an özelliğini kazanmaktır. Kişi Kur’andaki özellikleri inceleyerek; mümin, münafık, kafir, salih vb. vasıflara bakıp, hangi vasıf ve özellikleri taşıdığını titizlikle araştırmalıdır. Bu kişinin kendine yapacağı en büyük iyiliktir. Kendini tanıma yolunda atılacak en büyük adımdır. Çünkü taşıdığı vasıfları değiştirip geliştirmek özelliği, ilim ve irfan yolu ile nefsi natıkaya verilmiştir. İş, bu yola girip bu yolda yürümektedir. Bunu belirten hadisi şerifte Hz. Resul (sav) buyurur ki: “Nefsini en iyi bileniniz, Allah’ı en iyi bileninizdir” Yani arif kişi, Hakkın nefsini kendi nefsi yoluyla tanır. Hakkın Zati Nefsini bilmek Allah’ı bilmek, O’na arif olmaktır. Hakkın Zati Nefsi nefs-i vahidedir. Tek nefistir.

Nefs-i natıka “rahmani kelime” ismi ile müsemma olan maddeden soyutlanmış bir cevherdir. Sırf nurdur. Allah’ın Zati Nurundandır. Kur’anın sırrını taşır. Nefsi natıkanın bedenle ilişkilenmesindeki sebepde, taşıdığı kemalatı bedenle zuhura çıkarabilmesidir. Nefs-i natıkanın bedenle birleşmesi ancak “hayvani ruh” vasıtasıyladır. Nefs-i natıka sırf nur, beden ise zulmani ve kesiftir. Bu yüzden nur ve zulmet arasında münasebet yoktur. Bundan dolayı ilahi cömertlik, nefs-i natıkanın kemalatını şehadet aleminde zuhura çıkarmak için, nefs-i natıka ve beden arasında hayvani ruhu vasıta kılmıştır. Ayeti kerimede bu hakikat “Nefisler bedenlerle birleştirildiğinde” (Tekvir/7) olarak buyurulmuştur. Hayvani ruh vasıtası ile hem nefs-i natıkanın letafetiyle hem de bedenin suret ve eşkalini kabul kabiliyetiyle uygun düşmüştür. Zira hayvani ruh vasıtasıyla azalarda his ve hareket husule gelmiştir. Sonra nefsi natıka, hayvani ruha öyle bir kuvvet vermiştir. Nefs-i natıkadan hayvani ruha yansıyan bu kuvvet bedenin her zerresine sirayet etmiştir. Bu kuvvet vasıtasıyla bedenden uzva layık bir şekilde bu kuvvet yayılarak nefsi natıka bedene olan menfaatlerini bu suretle tamamlamış ve kemale erdirmiştir. Bütün bunlar aziz ve alim olan Allah’ın takdiri iledir.

Nefs-i natıka sırf insana mahsus olan ruhtur. İnsana ilgisi olan ruhtur. Nefs-i natıka öyle bir kıymetli cevherdir ki; hayydır, idrak sahibidir. Bazı gayb bilgilerine şuuru vardır. İstikbalde olacak şeylere istikrarlı şekilde alimdir. Kendini halk edene karşı marifeti tamdır.

Bu nedenle nefsi natıkayı zuhura çıkarmak, onun bu özelliklerinden faydalanmak için hayvani ruh sıfatlarından nefsi natıkayı kurtarmak, aslı olan insani vasıflarla donatmak gerekir. Bu da ancak irfan yolu kanalıyla nefs mücahedesi, terbiyesi ve tezkiyesi yoluyla mümkündür. Bu yol insanın kendi aslına ulaşması, insani ahlakla yaşamasını temin eden yoldur.

“Ben gizli hazineydim. Bilinmekliliğimi sevdim. Halkı zuhura getirdim (yarattım). Ta ki Beni bilsinler” kudsi hadisi ile bizim üzerimize farz olan Allah’ı bilmektir. Allah’ı bilmekte nefsi bilmekle mümkündür. Şimdi nefsi bilmek için yedi şeyi bilmek lazımdır.

Özetle belirtilecek olursa:

Nefsi natıkayı bilmek, ondaki özellikleri zuhura çıkarmak tasavvufta irfan yolunun hedefidir. Bu yolla Hakk ile olup, Hakk’ça yaşamaktır. Rabbani latife olan nefs-i natıka emanetini sahibine teslim edip Müslüman olmaktır.

Hayvani ruhun ilk kemali, nefsi natıkanın vasıflarıyla boyanmasıdır. Cüz-i nefsi natıkanın ilk kemali ise şeriatı Muhammedi de teslimiyet ve “teslimiyetle fail” olmaktır. Teslimiyet ile tahakkuk etmektir.

Nefsi natıkanın orta kemali ise, nefsi küllinin vasfı ile zuhuru ve tahakkuku ile nefsi külli mertebesinden aklı külli ve ruhu külli mertebesine gerektirecek şekilde onun hükümlerini elde etmesidir.

Nefsi natıkanın son kemali ise, Hakkın mertebesi ile birleşmek, Hakk’lık (hakkiyet) hükmünün, halklık (halkiyet) hükmüne galip gelmesi ve imkan ve takyit (kayıtlanmış) hükümlerinin Mutlaklık (vücub) hükümleri ile ortadan kalkıp Vahid ve Kahhar olan Hakkın hükmünün başkasına izafe edilen bütün hüküm ve vasıflara baskın olmasıyla bu mertebede silinmesidir (fena). Dolayısıyla Hakkın tam fenada olan nefsi natıkaya tecelliside “beka” üzerine olacaktır. Nefsi natıkanın tam kemalli zuhuruda Peygamber Efendimiz (sav) in nefsi natıkasıdır. Bu nedenle “Benim mucizem Kur’andır” buyurarak, bekanın Kur’an ahlakı ile kazanılacağını ve nefsi natıkanın kemalinin Kur’an ile gerçekleşebileceğini vurgulamıştır.  

Nefisler, esasta ulvi-külli ruhlardan çıkmışlardır. Bu külli ruhlar, akıllar olarakta isimlendirilir. Bunun için beşeri nefisler, bu ruhlara çeşitli açılardan güçlü şekilde benzerler. Nefisler, adeta kendilerinden ortaya çıktıkları yüce ruhlar gibidir. Halbuki nefisler perdelenip, bu ruhların derecelerinden aşağı düşüp, bedeni idare ve yönetmekten müstağni kalamadıkları için bu konuda kendilerinden ortaya çıktıkları ruhların özelliklerine sahip değillerdir. Nefisler, bedenler ile birleşip, tesir etmek için mizaç hükümleri ile boyanınca, bedenlerle sınırlanır ve beden ile olan beraberliklerinde de bu sınırlılık artar. Hakk nefislere kendi katından kuvvet ve nur vererek onlara yardım etmiştir. Bu nur ile nefisler, Allah’ın kudsi mertebesi ve yüce sırlarından kendilerine bildirmek istediği şeylere muttaki olurlar. Böylece bu mukaddes mertebeye arzuları yansır ve onunla birleşirler. Böylece, onların tedbirleri, herhangi bir suret ile sınırlanmaksızın mutlak olarak gerçekleşir, hatta bu nefisler, sınırlanma ve bağımlılık olmaksızın aynı anda çeşitli suretleri idare edebilecekleri kemal ve kuvvet elde ederler. Bazen ilahi yardım, bu nefislere bir kuvvet, izzet giydirir, bu kuvvet ile ulvi ruhların mertebelerinde durabilirler ve adeta onlar gibi olurlar. Bu kendileri ile onları halk eden Rableri arasında açılan özel vecih açısından kendilerine tecelli edenin güzelliğini ve bu yönden Rablerinden kazandıkları nimetleri gördükleri vakit gerçekleşir.

Nefislerin elde ettikleri nimetin bereketinden, bedenleri idare etmekle sınırlanmış olan suretlerine kuvvet ve nurlar sirayet eder. Bu kuvvet ve nurlar, ulvi ve sufli varlıklara geçme ve sirayet etme özelliğine sahiptirler. Bu kuvvet ve nurlar, ahadiyet-i cem (çokluğun birliği) özellikleriyle, bedeni yönetmekle sınırlanmış olan bu suret cihetinden varlıklarda suret, mana, ruh ve misal olarak gerçekleşmiş olurlar.

Nefisler, kendilerini asli suretlerinden, hakikatlerinden çıkartan, perdeleyen, uzaklaştıran çokluk ve kesret özelliklerinden kurtuldukları irfan yolu (seyri süluk) neticesinde suretlerine de sirayet eden nur ve kuvvetler elde ederler. Aslında bu nur ve kuvvet daha öncede nefislerde bulunmaktaydı. Sülukun ve manevi ilerlemenin gayesi, tüm nefislerde bilkuvve (potansiyel) olan bu durumu bilfiil (kinetik) hale getirmektir. İrfan yolu eğitimi nefislerdeki bu yüce potansiyeli açığa çıkaran yöntemdir. “Nefsini bilen Rabbını bilir” hadisiyle Peygamber Efendimiz bu yolu aktif hale getirmiştir. Ancak kemali tahsil etmekle de nefsteki bu nur ve kuvvetler bilfiil olarak zuhur eder.  

Arifibillah Bekir Sıdkı Visali Hz., nefsin marifeti hakkında şu bilgiyi şiir formunda vermiştir:

MARİFET-İ NEFİS KASİDESİ

«Men arefe nefsehu fekad arefe Rabbehu» buyurdu mahbubu Hüda
Nefsini bilmek Rabbını bilmektir dâim anla
Cevher, nefsi nurdan min enverillahi taâlâ
Dâimen bizatihi min Allah'ı meşrigiha ve minellahi mağrıbiha
Bu âlemler yok iken nefsin aslı varidi
Zatullah ilimde tecelli gaybî ve ilimi ile ihya ile
Zuhura geldi rabbiha ile beraber ervahına
Bela âleminde sıfatları aldı ve devri daima
On sekiz bin âlemde hissesi var ezvakına
Ve vücudunda bul bu cevheri meydana çıkar sülükina
Hz. Muhammed Kur'an-ı Kerimle tebliğ etti hitabına
320 yerinde nefsinin kıymetini bil ol agâh
Kalbinde, nokta-i sevdada çalışmanla kemâline
Acebul zenbi tohumu eridemez hiç bir kuvvet kıyametine
Bu dünyada şeriat, tarikat, hakikat, marifetine
İhya et aslını bul hem zatullah müşahedetine
Anasır-ı zulmetini nûrânî yap nefsinle birleştir hem
Toprak çürütmesin nur yap cesedini ta mahşerine
Ruhi bu sözler sanadır intibah al nefsini
Yârenlerine ne söylersen kendinedir bil ata

Bu bilgilerden sonra ayeti kerimede: “lekad caeküm rasulün min enfusikum azizun” (Tevbe/128). Mealen: “Andolsun ki, size içinizden, nefsinizden aziz bir resul geldi” ifadesinde, Resulullah efendimizin nefsi ile biz insanların nefsi arasında önemli bir ilişki olduğu belirtilmiştir. Ayrıca hadis-i şerifte “Evvelü ma halakallahu akli vennefsi” denilerek “Allah evvela benim aklımı ve nefsimi halketti” buyurmuşlardır. Böylece bütün mertebelerin öncesi ve öncüsü olan Efendimiz (sav), nefs mertebesininde öncüsü olmuştur. Bizlere örnek ve ayna olmaktadırlar. Bu öncülük nefsin hakikati yönünden olup, bu özelliği ile nefsi bilen, Rabbını’da bilmiş olacaktır. Arif olunan nefsin sadece emmarelik yönü değil, bütün mertebeleriyle birlikte hakikati itibariyle bilinen “nefs” tir. Ayrıca ayeti kerimede “inneküm zalemtüm enfûsekûm” (Bakara/54). Mealan; “muhakkak sizler nefislerinize zulm ettiniz” denilen kısmı işte bu nefsin hakikatini temsil eden yönüdür. Nefsimizi gerçek manada tanıyıp, ona göre muamele edemediğimiz için nefsimize zulm etmiş oldunuz denmektedir.

Efendimiz (sav) zaman zaman sözlerinin başında şu ifadeyi kullanmıştır: “Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki…”. İşte bu ifade ile nefsin öncüsü olan Peygamber Efendimizin (sav) dolayısıyla tüm nefislerin Allah’ın kudret elinde olduğunu, Allah’ın nefsi dilediği şekilde yönetebileceğini vurgulamıştır. Nefsi Allah’ın kudret eli altında olan Hz. Muhammed (sav) efendimiz nefsi yaşantısı olan Şeriat-ı ve Sünneti Muhammedi’yi şu hadisle özetlemiştir:

Eşşeriati akvali, ettarikati efali, el marifeti etvari, el hakikati esrari.

Şeriat sözlerimdir, tarikat fiillerimdir, marifet tavırlarımdır, hakikat sırlarımdır.

Şeriat: kavil, sözler Tarikat: Fiiller, işler, ameller muhabbetler Marifet: tavırlar, hal ve hareketler, davranışlar Hakikat: sırlar, gizlenen-bilinmeyen şeyler, dir.

Şeriat-ı Muhammedi ve Sünnet-i Muhammedi, bu tarifte belirtilen, şeriat, tarikat, hakikat ve marifet mertebelerinin hepsini kapsamına almıştır. Bu kitapta Şeriat-ı Muhammedi ve Sünnet-i Muhammedi belirtildiğinde bu 4 mertebeden (şeriat, tarikat, hakikat, marifet) bahsedilmektedir. Sadece zahiri şeriat hükümleri değil, zahiri hükümlerin batınınıda oluşturan bu 4 mertebeden de söz edilmektedir. Zira gerçek İslam ve Sünneti Muhammediye bu dört mertebenin yaşanmasıyla anlam kazanır. Tasavvufta irfan yolcusu, seyri sülukunda tüm bu mertebeleri nefs mücahedesi ile geçip, miraç olan hedefine ulaşması için sonsuz bir gayret ve çaba içinde olmalıdır.

Bir kimse kendi cisminde, bedeninde tasarrufu olan cûzi ruhunun varlığını idrak ederse, nefs mücahedesi ve tezkiyesi yapma yolunda karar vermelidir. Ki bu cûz-i ruha “Nefs-i natıka” yani konuşan nefis derler.

Vahdet ehli katında; nefs, ruh, kalb, akıl, sır, hafi, ahfa hepsi tektir. Ancak sıfatı değiştikçe birer itibari suret ve isim alır, derler.

Nefs-i natıka cisim ve cismen mensup arazdan değildir. Cesedin dahilinde ve haricinde tasarruf eder. Mekansız ve nişansızdır. Vücudun belirli bir yerinde yerleşmiş olmayıp, her nereye parmak bassan tümü orada mevcuttur.

Parçalanma ve bölünmesi dahi mümkün olmayıp, şahsın elinde tutan, gözünde gören, dilinde söyleyen, kulağında işiten ve ayağında yürüyen velhasıl bütün organlarında tasarruf eyleyen odur. Bedenin bütün parçalarının her bir cüzünde zatıyla ve tümüyle mevcuttur. Bütün bedeni kuşatmış bir halde ve her şeyden ötedir. Eğer bedenin parmağı, eli, ayağı kesilse ona hiçbir eksiklik veya son bulma ulaşmaz. Hatta bütün bedene son gelse, nefs-i natıkaya fena ve zeval gelmez. Nefs-i natıka yine eskiden olduğu gibi merkezinde daim ve kaimdir. 

İşte nefs-i natıkanın hakikatinin iyice anlaşılması için nefs mertebelerinin tahsili gerekir.

Nefsi natıka tek bir hakikat iken Kur’an nefs mertebelerini yedi bölüme ayırmıştır.